اولین شهرهای جهان در حدود ۵۵۰۰ سال پیش پدید آمدند که این زمان، شامل تمام تاریخ نوشته شده بشر میشود؛ چرا که ثبت وقایع تاریخی با پیدایش شهر توام بوده است.
شهرها هرچند نسبت به تاریخ زندگی بشر عمر کوتاهی دارند (۵۵۰۰ سال در برابر نیم میلیون سال)؛ اما در طی همین عمر کوتاه مبدل به یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های بشری شده‌اند. درحالی که شیوه زندگی شهری تبدیل به شیوه زندگی غالب شده است و در آینده‌ای نه چندان دور بیش از ۹۰ درصد انسان‌ها در شهرها ساکن خواهند شد؛ اما این نوع زندگی با مشکلات و مخاطرات خاص خودش نیز همراه بوده است.
بزرگترین و عمده‌ترین مشکل شهرنشینی موضوع تراکم و تمرکز بیش از حد و ظرفیت است که مخاطرات هویتی، زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی فراوانی را در پی داشته و دارد. سال‌ها است که اندیشمندان مدیریت و برنامه‌ریزی شهری به دنبال راهکارهای مناسب در جهت تمرکزدایی به خصوص در کلانشهرها هستند.
در این سلسه نوشتار قصد داریم با بررسی تاریخی پیدایش و تحولات شهر و شهرنشینی و توجه به نظریات و الگوهای آن، به تبیین مساله تمرکز و ضرورت تمرکزدایی پرداخته و در انتها با توجه به تجارب جهانی، راهکارها و روش‌های تمرکززدایی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
این نوشتار توجه و تمرکز خاصی به وضعیت ایران و شهرها و کلانشهرهای ایرانی، به خصوص تهران خواهد داشت.
اولین شهرهای جهان حدود ۵۵۰۰ سال پیش پدید آمدند که این زمان، شامل تمام تاریخ نوشته شده بشر میشود، چرا که ثبت وقایع تاریخی با پیدایش شهر توام بوده است.(ممتاز، ۱۳۸۳، ۹)
اولین هسته شهرها در مکان ملاقات قبایل و اقوام برای اجرای بعضی از مراسم و شعایر یا بازگشت به قبرستان‌ها شکل می‌گیرد.(همان، ۱۱)
بنابر نظر “مامفورد” نوعی پیوند میان شیوه زندگی نوسنگی و میان سنگی است که بعدها زمینه پیدایش شهرها را فراهم آورده است. به هرحال پس از طی انقلاب کشاورزی و تبعات ناشی از آن و شکل گرفتن مفهوم “ده”، همان طور که گفته شد اولین شهرهای جهان حدود ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح در بین النهرین و در دره‌های حاصل‌خیز دجله و فرات به وجود می‌آیند. شهرهایی مثل “کیش”، “اور”، “لاگاش”، “بابل”، “آشور”، “سومر” و “نینوا”. شهرهایی چون “موهنجودارو” و “هاراپا” در کنار رودخانه سند و حدود ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح پیدا شدند. حدود ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح نیز شهرهایی در دره رود زرد ساخته می‌شوند. شهرهای روم و یونان در ۳۰۰ تا ۴۰۰ سال قبل میلاد مسیح و بالاخره تمدن مایا در قاره آمریکا، بین۳۰۰ سال قبل میلاد تا ۳۰۰ سال بعد آن شهرهایی به وجود آورد که به دلایل نامعلوم از بین رفته‌‌اند.
وسعت و جمعیت شهرهای باستان در مقایسه با شهرهای امروزی بسیار کم بوده و شاید نزدیک به یک محله امروزی وسعت داشته‌اند. مساحت “اوروک” ۱۱۰ ایکر(یک مقیاس یونانی برای اندازه گیری مساحت) و “نینوا” حدود ۱۸۰۰ ایکر بوده است و “بابل” قبل از این که توسط ایرانی‌ها فتح شود دیواری حدود ۱۱ مایل داشته است. “موهنجودارو” در دره سند، حدود یک مایل مربع مساحت داشته است. جمعیت “اور” بر مبنای برآورد فرانکفورت(دانشمند جمعیت شناس) ۳۴۰۰۰ نفر بوده و دوبی(دانشمند جمعیت شناس) آن را حدود ۳۴ هزار نفر تخمین زده است. فرانکفورت جمعیت “لاکاش” را ۱۹۰۰ نفر و “اما” را ۱۶۰۰ نفر تخمین زده است.(همان،۱۴-۱۶)
پس از این دوران و قبل از انقلاب صنعتی، در دوران قرون وسطی بر اثر پدید آمدن قشر بورژوازی تجاری که می‌خواستند خود را از قید فئودال‌ها و قدرت مرکزی رها سازند، تغییراتی در ساختار اجتماعی و اقتصادی قدیمی و سنتی پدید می‌آید، شهرها تکامل یافته و یکپارچگی و اتحاد سکونتگاه‌ها با بازار و فعالیتهای خدماتی اتفاق می‌افتد. می‌توان گفت بورژوازی اولین طبقه‌ای است که خصلت شهری دارد و شهرهای اروپایی قبل از انقلاب صنعتی مکان زندگی همین طبقه است. طبقه‌ای که به مشاغلی غیر کشاورزی، مثل خدمات شهری، تجارت و صنعتگری اشتغال دارند.
انقلاب صنعتی نقش اصلی را در پیدایش شهرهای امروزی و مدرن داراست. یکی از جریان‌های مهم که در همه ابعاد شهر، ازجمله شکل فضایی و روابط اجتماعی در قرن ۱۹ تاثیر می‌گذارد، رشد جمعیت شهری است. در ۱۷۵۰، لندن و پاریس بزرگترین شهرهای اروپا بودند. لندن در ۱۵۹۵ درحدود ۱۵۰ هزار نفر جمعیت داشت که در ۱۷۰۰ به ۷۰۰ هزار نفر و در اواسط قرن ۱۸ بالغ بر ۷۵۰ هزار نفر شد و جمعیت آن در طول قرن ۱۹ به ۵ میلیون نفر رسید. پاریس نیز روند مشابهی را طی کرد. منبع اصلی این افزایش جمعیت‌ها نیز مهاجرانی بودند که از اطراف به شهرها می‌آمدند.
با پیدایش اتومبیل و افزایش راه‌ها و وسایل ارتباطی، توسعه شهر و شهرنشینی به شدت سرعت یافت که این توسعه با تمرکز و تراکم شدید جمعیتی، فعالیتی و اقتصادی همراه شد و مشکلاتی را هم با خود به همراه آورد که منجر به پیدایش حومه‌ها (که در واقع حرکت به سوی تمرکززدایی و فرار از تراکم بود) طی سالهای ۱۸۵۰ تا ۱۹۲۰ و تداول آن در اروپا و آمریکا در۱۹۵۰ شد.
بلومنفلد در ۱۹۶۰ به پدیده مادرشهرها اشاره می‌کند که به علت شرایط نامساعد محیطی در مرکز شهر و تبدیل آن به محل کار به وجود می‌آید.
کلانشهر نیز واژه مورد اشاره گاتمن به تحولی جدید در شمال شرق آمریکا است. کلانشهر ذکر شده از دیدگاه گاتمن پیچیده ترین سیستم اقتصادی، سیاسی و اجتماعی است.(همان، ۵۷ ، به نقل از گاتمن، ۱۹۶۹)
تکنوشهرها در آخر قرن بیستم نماد دیگری از تلاش بشر برای فرار از تمرکز و تراکم است. پیدایش شهر- منطقه ها و نوشهرها نیز در ادامه روند توسعه شهرها و شهرنشینی مفاهیم دیگری هستند که در کنار دیگر مفاهیم ذکرشده همچنان نشانگر کشمکش و جدال میان دو مفهوم تمرکز و تمرکززدایی است.
هرچند که این دو مفهوم کاملا متضاد، آنچنان با شهرها و نواحی پیرامونی آنها گره خورده است که پیش‌بینی آینده کالبدی، فضایی، جمعیتی، سیاسی و اقتصادی شهرهای آینده هم اکنون از اصلی‌ترین مباحث کارشناسان، اندشمندان و برنامه ریزان شهری است.
>>آمارها حکایت از تمرکز همه چیز در تهران دارند!
بررسی آمارهای آلودگی نیز نشان میدهد روزانه درحدود ۳٫۰۰۰ تن منوکسیدکربن، ۴۵ تن هیدروکربن سوخته نشده، ۱۳۰تن اکسید ازت، ۳۰ تن اکسید گوگرد، ۳۰ تن ذرات معلق و ۲ تن سرب در تهران تولید و به هوا متصاعد می شود.
آمار سازمان ملل نشان می دهد، بیش از ده درصد کل جمعیت جهان در ۵۹ شهر تمرکز یافته اند که در سال ۲۰۰۰ هرکدام ۵ میلیون و بیشتر جمعیت داشتند. در حال حاضر نیز تقریبا بیش از ۴۵ درصد جمعیت جهان در نواحی شهری زندگی می کنند. در حالیکه درسال ۱۹۰۰ فقط ۱۱ مادرشهر (متروپل) با جمعیت بالای ۱ میلیون نفر درجهان وجود داشت، در فاصله زمانی تقریبا یک قرن و در طلیعه سال ۲۰۰۰ میلادی بیش از ۴۰۰ شهر این چنینی بوجود آمد. هم اکنون ۲۸ کلانشهر (مگالاپلیس) با جمعیت بیش از ۸ میلیون نفر وجود دارد که البته ۲۲ کلانشهر این چنینی در کشورهای درحال توسعه قرار دارند.(Kawata, 1993, 34)
لندن بزرگترین شهر اروپا که در ۱۷۵۰, حدود ۷۰۰ هزار نفر جمعیت داشت، بعد از صنعتی شدن به حدود ۵ میلیون نفر در قبل ۱۹۰۰ و حدود ۱۰ میلیون نفر در ۱۹۹۰ رسید.
طبق آمار، درحالیکه از ۱۵ شهر بزرگ دنیا در ۱۹۵۰، تنها ۴ شهر (کلکته، بوینس آیرس، شانگهای و مکزیکو) جزو کشورهای درحال توسعه بودند، درسال ۲۰۰۰ تعداد آنها به ۱۰ عدد رسید که توکیو با ۲۴٫۲ میلیون نفر، نیویورک با ۲۲٫۸ میلیون نفر، پکن با ۱۹٫۸ میلیون نفر، سئول با ۱۴٫۳ میلیون نفر و لوس‌آنجلس با ۱۴٫۲ میلیون نفر تنها شهرهای توسعه یافته این لیست هستند. البته در این میان لندن و پاریس، که به ترتیب در سالهای ۱۹۰۰ اول و سوم، ۱۹۵۰ دوم و ششم و ۱۹۸۵ یازدهم و پانزدهم بودند با سیاستهای صحیح و مناسب تمرکززدایی در سال ۲۰۰۰ از لیست ۱۵ شهر بزرگ چهان خارج شده اند.
مشکلات ناشی از تمرکز شدید جمعیتی و فعالیتی در ایران نیز بخصوص از ۱۳۵۰ به بعد خود را به شکلهای مختلف نشان داده است، بطوریکه برای مثال نسبت تمرکز شهری (جینی) از ۰٫۵۱ درسال ۱۳۳۵ به بیش از ۰٫۷۷ در سال ۱۳۷۵ رسیده است.
در دوره‌ای مشابه، جمعیت تهران طی ۳۷ سال ۹ برابر شده و به بیش از ۴٫۵ میلیون نفر در سال ۱۳۵۵ رسید و درحال حاضر بیش از ۱۰ میلیون نفر جمعیت را در خود جای داده است. در مقیاس منطقه‌ای نیز، در حالی که ناحیه ای از کشور با داشتن ۶۵٫۷ درصد سطح کل کشور حدود ۲۸ درصد جمعیت کشور را داراست، تهران با داشتن ۲٫۵ درصد مساحت کل کشور، حدود ۲۰ درصد جمعیت کل کشور را در خود جای داده است.
تراکم زیستی جمعیت (نسبت جمعیت به اراضی زیرکشت)، درسال ۱۳۶۷ در تهران برابر ۲۹٫۲۱ است، درحالیکه بالاترین تراکم بعد از تهران متعلق به اصفهان (۶٫۹۲) و متوسط کشور ۳٫۰۳ نفر در هر هکتار بوده است.
در مورد سوخت نیز بنابر اطلاعات مرکز آمار ایران، از ۱۰۷۳۰۳۴۹ میلیون تن بنزین مصرفی سالیانه کل کشور، ۳۰۶۸۸۸۷ میلیون تن یا حدود ۳۳ درصد آن در تهران مصرف میشود. (سالنامه آماری کشور، ۱۳۷۳) بررسی آمارهای آلودگی نیز نشان میدهد روزانه درحدود ۳۰۰۰ تن منوکسیدکربن، ۴۵ تن هیدروکربن سوخته نشده، ۱۳۰تن اکسید ازت، ۳۰ تن اکسید گوگرد، ۳۰ تن ذرات معلق و ۲ تن سرب در تهران تولید و به هوا متصاعد میشود. و البته ۸۰ درصد این آلودگیها ناشی از وسایط نقلیه موتوری است. مطالعات آلن برتو نیز نشان میدهد که آلودگیهای تهران ۲٫۸ برابر استاندارد جهانی است.
بنابر مصاحبه‌های خبری وزیر امور اقتصاد ودارایی دولت نهم، بیش از ۵۰ درصد فعالیتهای اقتصادی کشور در تهران متمرکز شده است. این الگوی نامتوازن مراکز شهری تاثیر زیادی بر روند توسعه شهری به جای گذاشته است، بطوریکه حوزه های اشتغالزا وپرتوان با جذب نیروی کار بیشتر و حوزه های کم‌توان با دفع نیروی کار روبه‌رو بوده است و شبکه شهری همچنان در جهت تمرکزگرایی – تهران و کلانشهرها- در حال تحول است.با توجه به این مشکلات است که طی سالهای اخیر، سیاستهای مختلف تمرکزدایی و توزیع مناسب جمعیت و فعالیت بخصوص در قالب برنامه‌ریزی‌های منطقه‌ای، در ایران مورد بحث و بررسی قرار‌گرفته‌است که البته هنوز نتیجه مناسبی از آنها بدست نیامده است.
آمار
وب سایت: